Tijdens mijn zaterdagochtend-ritueel – wandelend over de Noordermarkt – kreeg ik een telefoontje van The School of Life, of ik Michael Puett wil interviewen, Harvards meest populaire professor.

Puetts hoofdthema: onze identiteit – onze individuele, corporate of nationale identiteit – is opgebouwd uit een opeenstapeling van patronen, die transparant gemaakt moeten worden om gemeenschappelijke groei te kunnen bewerkstelligen. Precies wat wij doen in Your Lab. Puetts advies is om rituelen te gebruiken voor het doorbreken van patronen, zodat gedrag geleidelijk aan veranderd.

Die zaterdagmorgen kon ik hem ontmoeten, en wel binnen 30 minuten. In mijn shorts, met een tas vol boodschappen en zonder enige voorbereiding was ik op weg naar de Westerkerk.

Eén van mijn patronen is om situaties te vermijden waar ik bang voor ben. Is er een ritueel waarmee ik dat patroon kan oplossen?
(lacht hard) Absoluut. We zijn geneigd om te zeggen ‘ik ben een angstig persoon, dat is gewoon wie ik ben’. Tegelijkertijd denken we dat we die kant van onszelf moeten accepteren. De Chinese filosofen zouden precies het tegenovergestelde zeggen. Zij zouden zeggen ‘als je naar binnen kijkt en besluit, dat ben ik’, wat je dan accepteert is een opeenstapeling patronen die je door de jaren heen hebt ontwikkeld, als beschermingsmechanisme. De oplossing zit hem niet in het omarmen van die patronen, maar in het veranderen ervan, door te oefenen. In dit specifieke geval zou je dus precies die dingen moeten doen waar je bang voor bent, keer op keer. In het begin zal het onwennig zijn, en zal het patroon zelfs heftiger worden, maar na verloop van tijd zal je verandering zien, wen je aan het nieuwe gedrag. En zo doorbreek je het patroon. Als we onze patronen eenmaal doorzien, dan verbaas je je erover hoeveel daarvan gebaseerd is op angst, woede, jaloezie, frustratie. Deze emoties zijn eigenlijk altijd de drijfveren van onze patronen.

Het ironische is dat bijvoorbeeld Mindfulness technieken, oorspronkelijk bedacht om patronen te doorbreken en het ‘zelf’ te overstijgen, tegenwoordig alleen nog maar gericht zijn op het omarmen en het liefhebben van onszelf. Als je deze technieken een paar maanden toepast dan voel je je beter over jezelf, is de boodschap. Dat is het laatste wat we zouden moeten willen, dat we de verkeerde ‘zelf’ omarmen en blij zijn met onze patronen die worden ingegeven door angst en woede.

Als je een patroon veranderd, ontstaat er dan niet meteen een nieuw patroon?
Altijd. Ook als we datgene voor elkaar krijgen wat we nastreven – in jouw geval dat je niet langer situaties vermijd waar je bang voor bent - is er een extreem grote kans dat er weer een nieuw patroon ontwikkeld, dat ons net zo goed weer gaat belemmeren in onze groei. Weliswaar zullen patronen minder vat op je krijgen als je jezelf scherp houdt, maar het is niet zo dat we er ooit zullen ‘zijn’. Het is een levenslang proces van het doorbreken van patronen, zodat we kunnen blijven groeien als mens.

Een groot gevaar voor deze groei is arrogantie. We denken vaak dat onze fouten het lastigst om mee om te gaan zijn, maar als we eenmaal zien dat we gefaald hebben kunnen we er juist van leren. Succes is gevaarlijker. Als we succesvol zijn, voelt het alsof we niet kunnen falen. Dan worden we arrogant. Arrogantie is een van de meest onderschatte en meest gevaarlijke patronen. Vaak zien we het namelijk niet, omdat we te druk bezig zijn met succes. Ik zou willen zeggen; Als je succesvol bent, wees op je hoede.

Wat is de rol van rituelen in het doorbreken van patronen?
We kunnen een ritueel zien als een moment waarop we een andere omgang met elkaar kunnen uitproberen. Zo breken we – in ieder geval voor een kort moment - met ons gebruikelijke perspectief, met onze gebruikelijke aannames, en kunnen we ons openen voor een andere kant in onszelf.

Wat is het verschil met empathie?
Het gaat hierbij inderdaad om het inleven in een ander vanuit een nieuw perspectief. Als het echter alleen empathie is, dan is er weer het gevaar dat we ons gaan inleven in de patronen van een ander, en daar dan zacht voor zijn. Maar daarmee helpen we niemand verder. Echte empathie is de ander inzicht geven in zijn patronen, zodat deze doorbroken kunnen worden.

Hoe groot is de rol van het lichaam in het doorbreken van patronen?
Enorm. We maken vaak het onderscheid tussen lijf en hoofd. Het lijf is gewoon het lijf en met ons hoofd proberen we een beter mens te worden. Maar dat onderscheid gaat niet op. Onze patronen worden onderdeel van ons lijf. Als je je patronen begint te veranderen, dan voel je dat dus ook lijfelijk. Je voelt je meer verbonden, opener en gezonder. Jouw energie resoneert dan meer met die van de rest van de wereld.

In Your Lab gebruiken we nieuwe technieken om de oorzaak van een patroon in het zenuwstelsel te releasen, waardoor gedragsverandering van binnenuit komt. Heb jij de rol van het zenuwstelsel onderzocht?
Recente psychologische onderzoeken tonen aan dat je de vorming van patronen in de hersenen kan traceren. Dus ja, onze patronen zijn genesteld in het zenuwstelstel en beïnvloeden zo de manieren waarop we denken en doen. Betekent dat dan ook dat we geen vrije wil hebben? De Chinese filosofen zouden zeggen, geen vrije wil in dat opzicht, maar dat is een beperkt beeld wat vrije wil is. In het Westen zijn we zo gericht op het individu dat we de vrije wil definiëren als een autonome handeling. Maar dat is een illusie, in eerste instantie omdat onze patronen zorgen voor onbewust gedrag en dus geen sprake kan zijn van vrije wil. Daarnaast bestaat er niet zoiets als een autonoom individu, we maken altijd onderdeel uit van de wereld, zijn er voortdurend mee in dialoog, dat beïnvloedt ons voortdurend.

Als je naar het grotere plaatje kijkt, de strijd tussen radicale groepen en bepaalde landen, welke patronen spelen daarin mee en hoe kunnen we die transparant maken?
Het is steeds hetzelfde. Alles komt neer op die patronen, die voortkomen uit angst en rancune. Je hebt mensen die denken dat de angst en frustratie die ze ervaren veroorzaakt worden door iemand anders. Die wijzen naar een ander. We moeten precies het tegenovergestelde doen. Met elkaar communiceren, om niet te blijven steken in elkaars patronen, maar te doorzien dat we dat in essentie niet zijn. Onderzoeken waar die gevoelens in onszelf vandaan komen. We moeten nieuwe educatieve programma’s ontwikkelen en projecten ondersteunen waarin we juist die groepen bij elkaar brengen, en ze vervolgens te faciliteren om die patronen zichtbaar te krijgen. Zodat we gezamenlijk kunnen groeien.

Waarom denk je dat zoveel Amerikanen voor Trump hebben gestemd?
Amerikanen zijn gefrustreerd. Er is veel economische ongelijkheid. Er is een sentiment dat het politieke proces niet meer werkt omdat het systeem gemanipuleerd wordt door corporatieve invloeden. Er is veel boosheid, met name over het leven zelf. Alsof we vastzitten. We worden geboren in een bepaalde klasse en komen er niet meer uit. Dat is tegengesteld aan de Amerikaanse droom. Dat is de voedingsbodem voor angst, boosheid en wraak, waar slim op kan worden ingespeeld. Demagogen als Trump zijn succesvol in het bespelen van wraakgevoelens, door te zeggen: Volg mij, we zullen winnen en de wereld domineren.’ Ik wil geen vergelijk maken met Hitler, maar de manipulatie-methode is hetzelfde. Overal zie je demagogen opkomen, ook in Nederland, met Wilders. We hoeven maar te kijken naar de recente geschiedenis hoe succesvol dit soort demagogen zijn, en hoe ze periodes van angst en onrust bespelen om macht te creëren. Om te kunnen omgaan met mensen als Trump moeten we niet zeggen ‘doe dat nou niet’, of ze van racisme beschuldigen. We moeten wijzen op de mogelijkheden die deze tijd met zich meebrengt.

Als we ons realiseren dat de huidige economische, ecologische en sociale problemen het directe resultaat zijn van hoe we zelf leven, dan stoppen we met anderen de schuld te geven, en kunnen we ons leven veranderen in een krachtige beweging. Helaas is het zo dat in deze tijd van angst, de globale reactie zeer gevaarlijk is. Daarom is er een urgente behoefte aan leiders die een ander pad tonen.

Hoe kunnen we het globale proces zo faciliteren dat er gezamenlijke groei ontstaat?
De Chinese filosofen zouden voorstellen dat we een omgeving moeten creëren waarin iedereen kan groeien. Dat kan ook mondiaal. We hebben leiders nodig die zelf inzichten hebben verworven in hun eigen patronen, en anderen faciliteren die te zien. Zulke mensen zijn er. En ze hebben een haast magnetische werking: je voelt direct dat ze op een andere manier contact maken. Het probleem is vaak dat deze mensen zelf ook gefrustreerd raken door de rigide machtssystemen en zich ofwel terugtrekken, of zich tot het spirituele gaan verhouden – iets hogers. Dat is jammer. Dan is die kracht niet meer geaard. Hun energie en aanpak is juist nodig in de wereld, om een andere omgang met elkaar mogelijk te kunnen maken. De geschiedenis bewijst dat we dat kunnen, dat er mensen zijn die vanuit deze manier van leiderschap de wereld veranderen. Niets houdt ons tegen het anders te doen, behalve wijzelf.