André Platteel
INTERVIEW
We hebben een nieuw verhaal nodig

Het eerste boek dat ik van Philipp Blom las, was net een detective. Over een groep radicale denkers in de 18de eeuw die in het geheim bij elkaar komen in Parijse salons. Ik zag het helemaal voor me: fluwelen mantels, hemden met roesjes, thee en amandelkoekjes, maar met ideeën die niet zonder gevaar voor eigen leven waren. Niets mocht in die tijd nog tegen de heersende regels van de kerkelijke macht ingaan. De explosieve inhoud van de salonbezoekers werden in boeken vervat, in het geheim en vaak in Nederland gedrukt en onder geïnteresseerden verspreid. Niet langer God maar het denken heeft toegang tot waarheid. De fundamenten werden geslagen voor de hedendaagse samenleving, waarin de mens via de ratio tot waarheid komt. Een belangrijke omslag in de geschiedenis. Er ontstond een nieuwe verbeelding van wie we als mens zijn, en hoe de wereld eruit ziet.

Volgens Blom staan nu weer voor zo’n belangrijke omslag. En weer beschrijft Blom de noodzaak van die veranderingen in bloedstollende boeken waarvan de laatste al wekenlang in de Top 10 van best verkochte boeken staat Het boek: Het grote wereldtoneel . Een historicus die ook romanschrijver is, columnist van toonaangevende bladen als The Independent, The Times en Die Zeit, en ook nog eens een begenadigd musicus. Een homo universalis. Een term uit de Renaissance die Blom goed zou passen.

Ik spreek Blom via Zoom. Corona heeft de afstand tussen Wenen en Amsterdam gedigitaliseerd. We spreken over zijn toetreding tot de Raad van Advies van Your Lab, over klimaatverandering en digitalisering, grote veranderingen met een enorme impact, over een noodzakelijke gedragsomslag om antwoord te kunnen geven op die veranderingen, en de urgentie van een nieuwe verbeelding om mensen te inspireren ook werkelijk te veranderen. Het is onbegrijpelijk, zal hij later in het interview zeggen, dat we nu met Corona hunkeren om terug te keren naar hoe het ooit was. Juist omdat we de wereld zo hebben ingericht, is er Corona, en nog veel meer ellende. Als we doorgaan op de oude voet, zal er zoveel ellende zijn dat we daar niet meer uit kunnen komen. We moeten niet terug willen naar hoe het was, maar dit moment aangrijpen om tot een nieuwe verbeelding te komen van wie we als mens zijn en hoe we willen samenleven. Volgens Blom is er creatieve moed nodig, net als toen bij de Parijse salonbezoekers, om een hele nieuwe verbeelding te ontwerpen van een toekomst die al heden is.

"Het huidige verhaal dat stoelt op de vrije markt is niet meer vol te houden. Een derde van het poolijs is gesmolten. Over dertig jaar is het regenwoud savanne geworden. Het is niet in onze interesse om zo door te gaan, we zullen alles vernietigen."

De waarheid is een veelheid aan verhalen

Blom is opgeroeid in een Nederlands Duits gezin. Hij woonde in Frankrijk, de VS, in Engeland en nu in Wenen. Hij voelde op al die plekken altijd eerst een soort van onbehagen, was nooit ergens thuis. Grappen en referenties die je niet meteen doorhebt, de gebruiken in een andere taal. Toch hebben de vele culturen hem geschoold als filosoof: “Voor mij zijn talen een belangrijke metafoor. Als je een taal wilt leren spreken moet je de vocabulaire en grammatica kennen, en dan ook nog alle idiomen, hoe je iets zegt, wat humor is, wat je wel en niet goed kunt zeggen. Als je een taal niet verstaat, sta je er buiten. Alles bestaat bij de gratie van taal: wetenschap, politiek, sociale omgang, maar ook de kunsten. Je kunt een bepaalde muziekstroming mooi vinden, maar het wordt nog mooier als je daarover iets begint te leren, als je weet hoe die muziek in elkaar steekt.

Als we de taal van de democratie en van een open samenleving niet leren, wat jullie in Your Lab juist wel proberen te doen, dan is het heel moeilijk te beweren, dat we allemaal gelijke stem hebben. We hanteren immers dan niet dezelfde criteria om te beslissen wat goed is en wat niet. Dan wordt democratie al snel een farce, waar je mensen met emotionele triggers probeert te bereiken. Dat zie je nu in de VS, maar niet alleen in de VS. Dat is politiek geworden in wezen, ook in andere democratische landen.”

Door vele culturen te leren kennen, ondervond Blom aan den lijve dat dingen ook anders kunnen dan hoe hij ze deed. Dat had een bevrijdend effect. “Er is niet één waarheid, er zijn verschillende verhalen. Een verhaal is niet alleen maar een verklaring, het maakt je een ander mens, het laat je andere dingen doen. Welk verhaal je jezelf vertelt geeft richting aan wie je bent - en aan hoe je denkt en voelt.”

De eerste ervaring dat waarheid een verhaal is, ondervond Blom toen zijn ouders gingen scheiden. Hij had eerst een aantal jaren bij zijn moeder geleefd en haar verhalen aangehoord over haar huwelijk. Bij zijn vader kregen die verhalen een andere wending. "Nu was hij het die zich bedrogen en gekwetst voelde. Ik had twee verhalen van mensen van wie ik hou maar die elkaar tegenspraken. Ik wilde ze beiden graag geloven, maar dat kon niet. Ik kon ook niet de een boven de ander verkiezen. Ik moest een derde verhaal maken. Ik merkte toen: je hebt niet de waarheid en dan de leugens, je hebt verhalen die meer of minder correleren met de realiteit om je heen.”

Volgens Blom levert het idee dat er geen sluitende waarheid bestaat een psychische spanning op: “We willen zo graag de waarheid weten: hoe de wereld in elkaar steekt, wie ik ben, wat de zin is van alles wat we als mens doen. Als je eenmaal begint te beseffen dat je de waarheid wel wil, maar dat die er niet is, dan moet je leren op een hele andere manier met je verlangens om te gaan. Dat is een zoektocht, die we nu als samenleving wereldwijd meemaken. We merken dat het verhaal waarin we dachten waarheid te vinden, het verhaal van de liberale economie, niet meer werkt. We kunnen er niet meer in geloven. Het maakt ons niet gelukkig, zelfs de allerrijkste niet. En veel mensen hebben geen toegang tot dat verhaal, vanwege hun sociaal culturele achtergrond, of omdat ze in de verkeerde wijk geboren zijn.”

Later in het gesprek zal ik het met Blom hebben over het project dat we vanuit Your Lab met de gemeente Amsterdam opzetten, waarin we de kansen proberen te vergroten van jongeren die afglijden naar (drugs)criminaliteit of die daar al in zitten. Veel van die jongens hebben een bi-culturele achtergrond, zijn gefrustreerd en woedend omdat ze geen toegang hebben tot de materie en symbolen waarvan de samenleving zegt dat je die moet hebben om waardevol te zijn. Volgens Blom een van de redenen waarom het model van de vrije markt niet meer vol te houden is. “Naast de sociale ongelijkheid en strijd, hebben we ook nog te maken met de opwarming van de aarde en met virussen - ook dat zijn de effecten van dat dominante op winst gestuurde verhaal. Een derde van het poolijs is gesmolten. Over dertig jaar is het regenwoud savanne geworden. Het is niet in onze interesse om zo door te gaan, we zullen alles vernietigen. Er is een nieuw verhaal nodig. We staan op een breekpunt, net als de Verlichtingsdenkers in de 17 en 18de eeuw.”

“We leven in een pluralistische maatschappij, dan moet je met mensen kunnen opschieten die eigenlijk willen dat je dood bent. Wiens doelen diametraal tegenover die van jou staan. Dat is heel moeilijk."
Foto's: Peter Rigaud

Geen autoriteit, geen overkoepelend verhaal

We komen op Diderot, de Verlichtingsdenker die de hoofdrol speelt in het boek dat ik las als detective Het boek: Het verdorven genootschap . Blom voelt zich verwant met hem, beschrijft Diderot haast als een vriend, wat wellicht het geval is als je jaren in iemand interesseert om een boek over hem te schrijven. “Diderot kwam erachter dat Godsdienst geen goed model meer was. Het verklaarde heel veel dingen niet. Het geloof leidde ook tot kwaadaardige acties, tot onderdrukking en geweld. Hij kon het niet meer rijmen. Hij verloor vertrouwen in het religieuze instituut, maar hij bleef behoefte houden aan religie. Hij wilde weten wat het betekent om een goed leven te leiden, wat moraliteit is, waar de waarheid te vinden is. Als oude man trok er op een dag een religieuze processie aan zijn raam voorbij, en Diderot brak in tranen uit. Hij wilde er eigenlijk bij maar hij wist, dat kan ik niet meer.” Het verschil met nu is, dat toen het ene verhaal voor het andere werd ingewisseld. Wetenschap voor God. Maar dat er nu geen overkoepelend nieuw verhaal meer is. Volgens Blom zijn we als samenleving zo uit gedifferentieerd dat we allemaal een eigen waarheid hebben Voor verdere verdieping in het verdwijnen van een overkoepelende waarheid en het ontstaan van differenties, check de differentiedenkers, een stroming filosofen, onder wie Foucault . Wie de Netflix-serie The Social Dilemma heeft gezien, weet dat algoritmes gebaat zijn bij radicalserende boodschappen, die leiden tot atomaire werelden met onderlinge onbegrip en strijd tot gevolg. We leven in alternatieve realiteiten. Die ontwikkeling is desastreus voor sociale cohesie en lijkt niet meer te stoppen.

“We leven in een pluralistische maatschappij,” zegt Blom, “dan moet je met mensen kunnen opschieten die eigenlijk willen dat je dood bent. Wiens doelen van hun leven diametraal tegenover die van jou staan. Dat is heel moeilijk. Een groep mensen bij elkaar is nog geen samenleving. We moeten ondanks al die onderlinge verschillen en conflicten een maatschappelijke cohesie vormen, dat is een enorme uitdaging waar we nog niet in zijn geslaagd.” Blom vertelt dat er tot voor kort duidelijke machtsstructuren waren: zo worden de dingen gedaan en als je het daar niet mee eens was, had je een probleem. Overkoepelende ideologieën kwamen met sterke autoritaire leiders die zulke verhalen vaak met geweld oplegden. Er is nooit een eenduidige waarheid geweest, die werd simpelweg met geweld van bovenaf opgelegd om macht te creëren. Dat willen we nu niet meer. We willen minder onderdrukking, meer vrijheid. We willen een open samenleving. Maar hoe doe je dat zonder autoriteit en zonder voldoende opgevoede bevolking? vraagt Blom zich hardop af.

Hij beschrijft hoe ooit de democratie werd vormgegeven. Schrijvers, wetenschappers, statistici en politici kwamen bij elkaar om het democratische gedachtengoed vorm te geven en te verbeelden. Ik geef tegengas: Politici worden nu nog nauwelijks vertrouwd. Er is steeds meer wantrouwen in de wetenschap, kijk naar de Corona-crisis. Cijfers worden gemanipuleerd. Boeken worden nog nauwelijks gelezen. Alle verteller hebben geen legitimiteit meer. Zijn er misschien nieuwe verteller nodig in deze tijd?

We zijn een maatschappij zonder toekomst. We hebben geen visie meer. Ik ken geen politicus die zegt: over zoveel jaar zou onze maatschappij er zo uit kunnen zien, en daarvoor moeten we dit doen. Zodat het de moeite waard wordt je ergens voor in te spannen.

Blom: “Er zijn genoeg vertellers, maar misschien niet die jij en ik fijn vinden. Kijk naar sociale media, welke complot-verhalen daar verteld worden en hoeveel aanhang die krijgen. Daarin wordt wel de suggestie gewekt dat er een waarheid is, namelijk de waarheid van het complot. Als een verhaal uit elkaar klapt, zoals nu gebeurt, betekent dat niet automatisch dat er een mooier verhaal voor in de plaats komt, een verhaal dat menselijker is, en dat tot een meer vrije wereld leidt. Het kan ook het tegendeel zijn. Dat zien we nu gebeuren. En niet alleen op sociale media of bij politici in de VS. Veel van de verhalen van populaire politici zijn gebaseerd op nostalgie, op een verleden dat er nooit was. We zijn een maatschappij zonder toekomst. We hebben geen visie meer. Ik ken geen politicus die zegt: over zoveel jaar zou onze maatschappij er zo uit kunnen zien, en daarvoor moeten we dit doen. Zodat het de moeite waard wordt je ergens voor in te spannen, en het helder is wat je niet zou moeten doen, omdat je aan dat grotere doel wilt bijdragen. Als je geen toekomst meer hebt, geen gemeenschappelijk doel, dan mis je de motivatie om iets constructiefs te doen. Dan wordt het administreren van rechten en rijkdom, en van gebreken. Politiek is administratie geworden.”

Opschorten van ongeloof

Aan de ene kant is er een ideologie nodig en autoriteit om een toekomstbeeld te kunnen schetsen, aan de andere kant heeft het verleden laten zien dat een autoriteit met een ideologie kan leiden tot overheersing, onderdrukking en geweld. We lijken in een spagaat te zitten. Blom komt terug op Diderot, in diens fascinatie ligt wellicht een oplossing. “Toen Diderot brak met zijn vertrouwen in het religieuze model vond hij zinvolle betekenis in literatuur en toneel. Bij toneel en literatuur weet je dat het fictie is, maar toch ga je in het geloof mee. Samuel T. Coleridge dichter en literatuurcriticus uit de 18de eeuw noemde dat ooit The willing suspension of disbelief. Je stapt een fictieve wereld binnen en laat je sceptische blik achterwege. Als je een schouwburg binnengaat moet je geloven dat de mensen op toneel echte mensen zijn en dat ze de emoties beleven aan wie ze stem geven. Anders moet je daar niet binnengaan. Maar je moet ook weten dat als je de schouwburg weer uitloopt, en je diezelfde mensen tegenkomt, dat zij niet die mensen van het toneel zijn. Ze speelden een leugen. Een ware leugen. Of beter misschien: een leugen om een waarheid te naderen, een emotionele waarheid, die een universeel karakter heeft. Voor mij zijn literatuur en toneel ook mogelijkheden om te zoeken naar een grotere verbeelding, naar zingeving, zonder te vervallen in een absolute waarheid.”

Ik moet denken aan modern theater waarin de supsension of disbelief wordt doorbroken door de toeschouwer duidelijk te maken dat het hier juist wel om acteurs gaan. Dat kom je soms ook in films tegen, waar een acteur plots in de camera praat, en je weet dat je naar een verhaal zit te kijken. In Into the wild zit zo'n scene: Je leeft mee met de hoofdpersoon die zich in natuur wil terugtrekken, en dan praat hij plots in de camera. Je weet dan als kijker: hij is niet alleen, dit wordt gefilmd, het is een verhaal. Dat levert bij de kijker een spanningsveld op: wat moet ik nu geloven, kan ik me blijven interesseren voor het verhaal ondanks dat ik weet dat het een verhaal is?

Blom haalt aan dat het er niet zozeer om gaat dat je je zou moeten interesseren voor literatuur of toneel, maar dat het mechanisme dat eraan ten grondslag ligt kan leiden tot een werkzame pluriforme samenleving: bij elkaar komen en accepteren dat je ergens in gelooft en erdoor geraakt wordt, zonder dat je de illusie hebt dat het gaat om een absolute waarheid. Ik moet denken aan Foucault, net als Blom ooit historicus en filosoof, die beschreef dat waarheid een belofte in de toekomst is. Je kunt de waarheid nooit bij de kladden grijpen, maar de intentie is er om ergens voor te gaan alsof het de waarheid is. Daarmee omgaan vraagt om andere gevoeligheden: openheid, flexibiliteit, interesse, omgaan met niet-weten en daarin toch creatief kunnen zijn. Thema’s waar we in Your Lab mee werken.

Is niet het vertellen belangrijker dan het verhaal? De bereidheid om te luisteren belangrijker dan wat er verteld wordt?

Verhalen die rijpen

Volgens Blom zijn er plekken nodig waar een resonantie kan ontstaan van verhalen die op elkaar ingrijpen en elkaar niet bestrijden. Blom: “Die plekken zijn er haast niet meer. Kapitalisme en technologie maken synthetische verhalen die elkaar in een moordend tempo opvolgen, waardoor er geen tijd meer is om verhalen van waarde te laten ontstaan. Er is geen tijd meer voor een vorm van sociale cohesie die zich kan ontwikkelen, omdat wat gisteren was, vandaag alweer anders moet. Niets in onze evolutie heeft ons daarop voorbereid: om te kunnen omgaan met verhalen die zo snel en voortdurend kantelen.”

Het nieuwe verhaal mag zich dan nog niet hebben getoond, zijn er dan misschien lichtpuntjes die al een glimp op dat nieuwe verhaal laten schijnen? vraag ik Blom. Daar is volgens hem een collectieve ervaring voor nodig. Blom werd afgelopen jaar geraakt door de Black Lives Matter beweging. “Al die mensen plots op straat die een oud onderdrukkend verhaal niet langer accepteren.” Ook Corona leidt volgens hem tot een collectieve ervaring. We worden door die gebeurtenissen allemaal geraakt, dat zorgt voor verbondenheid en compassie. We leren ook dat het niet noodzakelijk is de wereld rond te vliegen, dat we zorg voor elkaar hebben, dat we razendsnel beslissingen kunnen nemen en mensenlevens voor economie laten gaan.”

Ik vraag Blom of we voor sociale cohesie nog wel met een overkoepelend verhaal nodig hebben. Ligt voheise niet eerder in het proces van vertellen. Dat niet het verhaal maar het vertellen belangrijk is. Dat merken we bij Your Lab. De bereidheid om naar elkaar te luisteren is belangrijk dan wat er vertelt wordt. In het vertellen wordt de verbinding ervaren. Interesse boven verhaal. Blom geeft aan dat toch ook het verhaal belangrijk is: daar moet een emotionele kracht vanuit gaan om aangehaakt te blijven.

"De logica van dominantie werkt niet meer; we staan niet boven anderen en de wereld. Dat idee moeten we inwisselen voor de logica van coorperatie; we zullen moeten samenwerken en ons verbonden moeten voelen om oplossingen te vinden."
Foto: Peter Rigaud

De klimaatverhitting heeft zo'n emotionele kracht. “We beginnen te begrijpen dat er iets in de natuur verandert en dat dat enorme effecten gaat hebben op wie we zijn en hoe we de wereld gaan zien. Het komt allemaal dichtbij; de branden in Australië en California, de migratiestromen die op gang worden gebracht. Het is flauwekul te denken dat de aarde een gebruiksartikel is. We leren dat we in de wereld leven en niet op de wereld. We leren dat we onderdeel zijn van een ongelooflijk complex systeem, en dat we daar niet boven staan, en dat we dat systeem ook niet kunnen domineren. Bruno Latour Een socioloog en eco-filosoof heeft het over actors: de natuur, wijzelf, dieren, planten… we zijn allemaal actors, allemaal schakeltjes in een groter geheel.”

Volgens Blom leren we daardoor ook dat de logica van dominantie niet meer werkt. “We staan niet boven anderen en de wereld. Dat idee moeten we inwisselen voor de logica van coorperatie; we zullen moeten samenwerken en ons verbonden moeten voelen om oplossingen te vinden. We leren dat alles wat je doet consequenties heeft op dat ecosysteem. Dat is het besef dat begint te groeien.” Dat besef is pril, gaat in tegen wortels die 3000 jaar oud zijn, schets Blom: “Het gaat in tegen wat we geleerd hebben wie we zijn, hoe we dingen doen, over ons idee wat succes is. Het draaide altijd om de avonturier, de koning, de krijger, de held. Een uitzonderlijke individu. Nu leren we dat zo’n hoofdpersoon destructief is. We hebben nieuwe mythes nodig, met nieuwe personages, waarin we leren dat we een schakeltje zijn, een actor zijn, binnen een groot eco-systeem.”

Die nieuwe mythen hebben geen transcendentaal haakje meer; ze zijn niet langer verbonden aan een onveranderlijke waarheid. Het zijn verhalen die inspireren en motiveren, die mensen in beweging brengen, omdat je gelooft dat dat verhaal minder kwaad doet dan andere verhalen. Blom: “In oude mythen is de aarde verbeeld in de vorm van goden en godinnen met krachten die de natuur belichaamden en zonder wie je niets kon. Je was in de verhalen nooit iemand die op zichzelf iets kon beslissen. Je had de goden nodig. Zo drong het besef door dat we als mens altijd ingebed zijn in een groter geheel, in het hele universum. Het draait nu niet langer om goden, we leren nu op een wetenschappelijke manier dat we ingebed zijn in een groter geheel. We zijn minder belangrijk dan bijvoorbeeld mieren of plankton, maar voor onszelf toch vrij belangrijk.”

Epiloog

Een dag na ons Zoom-gesprek zal in Wenen een aanslag plaatsvinden. Een man opent het vuur in het centrum: 4 mensen gedood, 22 gewond. Blom en ik hebben nog even contact via e-mail. De aanslag is een bewijs dat we er nog niet in geslaagd zijn verhalen te creëren die naast elkaar kunnen bestaan en op een positieve manier resoneren om zo tot een krachtige pluriforme samenleving leiden. Blom is te veel historicus om te geloven in een snelle oplossing. Maar dat mag ons nooit weerhouden pogingen te doen, zegt hij. Dat is onze creatieve opdracht als mens. Er staat simpelweg te veel op het spel.

NIEUWSBRIEF
MEER INSPIRATIE