De psycholoog Laurence Heller heeft het huis waar we hem in Los Angeles opzoeken net betrokken. Het is even zoeken, het huis staat op een heuvel, verstopt achter bomen en struiken en aan een doodlopende weg wat voor LA heel ongewoon is. Alles raast hier immers altijd maar door, niets en niemand lijkt tot stilstand te willen komen. Robin en ik bezoeken Heller omdat zijn werk inspiratie is voor de werkwijze van Your Lab. Heller beschrijft wat ervoor nodig is om een verbonden, levendige identiteit te kunnen ontwikkelen en omschrijft de peilers die daaraan bijdragen: verbondenheid, inleving, veiligheid, autonomie en intimiteit.

Eenmaal binnen bij Heller is het aftasten. De meubels staan nog niet op hun plek en Heller lijkt er zelf ook nog plek te moeten vinden. We dansen een beetje om elkaar heen. De fotograaf die bij ons is, helpt. Hij zet Heller in allerlei hilarische poses waardoor het ijs al snel gebroken is. Onder het fotograferen vertelt Heller dat hij tot zijn dertigste nooit enige angsten had ervaren, tot zijn vrouw zwanger werd en hij niet meer wist waar hij het zoeken moest. Heller ging alsnog psychologie studeren, verdiepte zich in allerlei spirituele tradities en ging op veldonderzoek. In die periode raakte hij ook bevriend met een therapeut die toen al een flinke naam voor zichzelf had opgebouwd in het behandelen van trauma, Peter Levine, waar Heller veel aan te danken heeft.

Heller: ‘Veel van de problemen waar we in ons volwassen leven tegen aan lopen, vinden hun oorsprong in het verleden. Dat is niet nieuw. Maar je hoeft niet terug naar dat verleden om het te analyseren. Je hoeft je ook niet op de pijn te richten. Door aandachtig te zijn in het hier-en-nu kun je in de impact van dat verleden in je lichaam opsporen en helen. Dat doe je door je te richten op de aanwezige krachten in iemands lichaam, door het zelfregulerende vermogen van het zenuwstelsel te activeren.’ Verstillen, vertragen, onderzoeken en vooral sensaties in het lichaam leren traceren, dat zijn volgens Heller de methodes, en die methodiek hanteren we ook in Your Lab. Hij gelooft niet in een aanpak waarin je met grote gebaren probeert van negatieve emoties af te komen: bij hem geen kussen-slaan of geschreeuw, of grootste ervaringen. Het gaat er bij hem ook niet om van ‘iets’ af te komen, maar om het creëren van het vermogen om met alles om te kunnen gaan.

Het is de jaren zeventig. Heller is 28. Nieuwe therapieën kwamen op. Bio-energetica en Gestalt. Niet alleen de geest maar ook het lichaam werd object van onderzoek. De ideeën van Wilhelm Reich schieten wortel, Reich een leerling van Freud, zette het lichaam centraal, en werd daarna door Freud geëxcommuniceerd. Heller: "Het was een gekke tijd, er werd veel geëxperimenteerd. Ik woonde toen in Bolder, Colorado, een bolwerk van vernieuwing in spiritualiteit en psychologie." Heller begon met bio-dynamica, waarin je je via een catharsis probeert te ontdoen van oude pijn. Nu ziet hij dat zo'n aanpak schadelijk is, mensen juist kan re-traumatiseren. "Onder verschillende emoties liggen subtiele dynamieken waar je met schreeuwen en slaan niet vanaf kan komen. Daar is subtieler werk voor nodig." Heller dompelde zich vervolgens 14 jaar lang onder in een spirituele traditie: Diamond Hearth van A. Hameed Ali, waarin psychologische inzichten in een spirituele context werden geplaatst. Later stortte hij zich ook op boeddhisme. Heller: "Ik merkte op een gegeven moment dat je toch vast kunt komen zitten in een spirituele beweging. De psychologische inzichten gaan niet diep genoeg. Het verschil tussen dissociatie en spiritueel verbonden zijn, wordt vaak niet opgemerkt. Dat lijkt tot grote verwarring. Je raakt niet alleen disconnected van je lijf, maar je kunt ook losgezongen raken van andere mensen, mensen die niet bij de spirituele community horen. "

Ik herken me in Hellers opmerking. Ook ik was jarenlang verbonden aan een sanga; een groep waarbij je onder leiding van een spiritueel leraar reflectie krijgt. Ik had daar aanvankelijk allerlei vooroordelen. Maar er heerste een prettige, veilige sfeer, er werd niet veroordeeld, vooral geluisterd met oprechte aandacht. Het voelde daar als een surrogaat-familie. Ik raakte aanwezig in het hier-en-nu en had extatische ervaringen: (angst)vrij, (verder)licht, (liefde)vol - spiritueel verbonden. Maar buiten de spirituele gemeenschappen speelde angsten en onzekerheden op waar ik al lange tijd mee rondliep en die ik graag had willen transformeren. Mijn bliss-momenten bleken een bliss-bypass. Er was uiteindelijk bitter weinig getransformeerd.

Dissociatie

Heller besloot na zijn spirituele avontuur de traditionele psychologie te bestuderen. Wel bleef zijn focus gericht op lichaamswerk. Dissociatie werd Hellers hoofd thema. Hoe merk je op dat iemand niet in zijn lijf en in het hier-en-nu aanwezig is, hoe kun je dat transformeren, en wat zijn de oorzaken van dissociatie?

We krijgen het over burn-out en angststoornissen, vormen van dissociatie waar steeds meer mensen mee te kampen lijken te hebben. Volgens Heller ligt de primaire oorzaak daarvan niet bij drukte op werk of maatschappelijke veranderingen, maar allereerst in verstoringen in de vorming van onze identiteit, net als voortdurende zelfkritiek, schaamte, woede, verdriet, zelfoverschatting en eenzaamheid. Heller: "Krachten die van invloed zijn op onze identiteit kunnen van buitenaf komen, maar dat is voor mij altijd secundair. Primair is de identiteitsvorming vanaf onze kinderjaren." Heller beschouwt burn-out niet als iets dat statisch is, maar als een uitvloeisel van een proces: "Ik onderzoek met mensen het proces van burn-out raken. Dan kom je achter de dynamiek die je laat opbranden: perfectionisme, niet naar je lichaam of emoties luisteren, veroordelend zijn naar jezelf."

Heller heeft een interdisciplinaire aanpak: door verschillende studies, zijn ervaring in lichaamswerk en met spirituele tradities, kan hij dwarsverbanden leggen. "Mensen besteden zoveel tijd om oorzaken van problemen te achterhalen, maar dat is niet altijd nodig," zegt Heller. "We hoeven niet op een archeologische avontuur door onze geschiedenis te gaan, om problemen waar we in het hier en nu mee worstelen, te kunnen transformeren." De aanpak die hij hanteert gaat over aanwezig zijn in het hier-en-nu, heel goed observeren wat er in het lijf gebeurt, en het innerlijke conflict transformeren dat ten grondslag ligt aan veel van de problemen die we ondervinden. "Het lijf heeft een ongekende intelligentie. Als je daar contact mee maakt, ge je ervaren hoe zaken met elkaar samenhangen. We moeten weer present worden voor naar onszelf."

Dissociatie is volgens Heller het gevoel te hebben dat je lichaam onveilig is, dat je de spanningen en sensaties die daar aanwezig zijn, liever niet wilt voelen. "Mensen kunnen niet in hun lichaam komen of zijn er doodsbang voor. Dissociation is a non-feeling state." Het is daarom ook niet verstandig mensen die gedissocieerd zijn, direct in hun lijf te willen brengen. "Mensen hebben niet voor niets een strategie ontwikkeld om van dat lijf weg te willen blijven. Je moet nooit iemand in zijn lichaam proberen te krijgen als je niet eerst de dynamieken begrijpt die in de weg zitten om in het lichaam te zitten. In die dynamieken ligt zoveel bruikbare informatie, daar kan je niet ruw overheen stappen."

Robin wil weten hoe je dissociatie kunt herkennen, of hij het meteen doorheeft als mensen gedissocieerd zijn. "Je ziet het aan de spanning in iemands lijf, hoe een persoon zijn spieren aanspant. Of hoe iemand zijn adem inhoudt. Aan de ogen kun je ook veel zien. Er is sprake van eye block, priemend of met een waas. Er zit geen rust in de blik. Je ziet dat iemand niet aanwezig is. We hebben daarvoor een uitspraak: The lights are on, but nobody is home." Heller staat op om ons nog wat wijn in te schenken. Ik pas, ik voel het al draaien na een paar slokken, en wil mijn aandacht erbij hebben. "Het is een recht van de mens om in zijn lichaam te zitten", zegt Heller met de nodige pathos: Being embodied is a natural state. Maar tegelijkertijd zijn zovelen van ons gedissocieerd omdat gebeurtenissen uit het verleden nog steeds in onze identiteit en daarmee in ons lichaam doorwerken. Gevoelens die altijd onder niet-voelen zitten, zijn boosheid en woede. Je helpt mensen door hen te laten zien hoe ze proberen weg te lopen van lichaam."

De fotograaf wil ons buiten hebben, of Heller naar de sterren kan wijzen. Hij wijst naar de verte, maar je moet aandachtig kijken omdat de helse verlichting van de stad, de fonkelende sterren verblinden. Het is al laat, tijd om af te ronden. We besluiten elkaar de volgende dag opnieuw te ontmoeten met elkaar te lunchen en zullen het dan hebben over ontwikkelingstrauma, schaamte, en Heller zal ingaan op een vraag van Robin en haar laten ervaren hoe hij te werk gaat.

In het café is het bomvol en de ruimte is een klankkast. En zoals zo vaak in restaurants in LA staat de muziek keihard. Heller komt net van de gym, hij heeft zijn sportkleding nog aan. We twijfelen of dit een goede plek is voor een vervolggesprek, we kunnen elkaar nauwelijks verstaan. Maar de enthousiaste gastheer laat ons niet lang twijfelen en dirigeert ons naar een tafel. Later zal ik de grootste moeite hebben om het gesprek dat volgt en dat ik op mijn i-phone opnam, af te luisteren.

Ontwikkelingstrauma

Heller begint met het uiteenzetten van zijn specialisme: ontwikkelingstrauma. Dat is iets anders dan shock-trauma, wat te maken heeft een heel specifieke gebeurtenis: het overlijden van een dierbare, een scheiding of een ongeluk. Bij ontwikkelingstrauma draait het om een familiegeschiedenis, een sfeer in het gezin. Bij shock trauma raakt een ander deel van het brein van slag dan bij ontwikkelingstrauma, en daarom hebben ze ook een andere aanpak nodig. Heller vertelt dat hij bevriend is geweest met Peter Levine, de wereldwijde specialist op het gebied van shock trauma, die een somatische aanpak heeft ontwikkeld waarbij je het vlucht, vecht, bevries- mechanisme dat door shock geactiveerd blijft, weer kunt resetten. Het is een simpele maar prachtige methode die we in specifieke gevallen ook bij Your Lab hanteren. Heller: "Als je te maken hebt met ontwikkelingstrauma kom je daar niet mee weg. Dan gaat niet alleen om het ontspannen van het zenuwstelsel. Je hebt ook te maken met diepgewortelde overtuigingen die tot identiteit zijn gemaakt. Gebeurtenissen zijn geïnternaliseerd, vaak in zelfhaat en zelfafwijzing. Ook die diep gewortelde overtuigingen zullen getransformeerd moeten worden."

Ik vraag hem of het ontwikkelingstrauma ook van buiten kan komen, door externe situaties die impact hebben op onze ontwikkeling. Denk bijvoorbeeld aan een virus, of een dreiging van een oorlog. "Externe krachten zijn altijd van invloed geweest, maar de sfeer in een familie, de omgeving waarin je opgroeit en hoe je je spiegelt aan je ouders, dat is voor mij veel belangrijker."

Ontwikkelingstrauma leidt volgens Heller altijd tot een zeker vorm van zelfhaat. "Mensen vinden zichzelf niet slim, niet mooi, niet belangrijk. Dat leidt tot allerlei spanningen. Je kunt dan moeiljk connectie maken. Je bent angstig dat anderen altijd kritiek op je hebben. Je wordt alert, argwanend, hyper-alert. Dat heeft effecten op je lijf. Er ontstaan fysieke klachten. Dan gaan mensen zichzelf nog meer haten, nu ook vanwege die fysieke klachten."

Kan ontwikkelingstrauma ook voortkomen uit een overdaad aan liefde? vaag ik Heller. Ik geef een voorbeeld uit mijn eigen jeugd, alhoewel ik trauma daarvoor een te groot woord vind. Mijn moeder was ontzetten liefdevol. Ik vond het zo fijn bij haar te zijn dat naar school gaan lastig was. Dan schreef ze een briefje voor, dat ik ziek was, dat kon ik dan de volgende dag mee naar school nemen en nu thuis blijven. Dat heeft me later opgebroken. Ik had het gevoel niet zelf de wereld in te kunnen, dat ik altijd een sterke vrouw aan mijn zijde nodig had. Toen ik een tijdje in New York woonde, werd in panisch als ik alleen in een metro moest. Angstaanvallen namen toe. Had ik door die overdaad aan liefde soms mijn autonomie niet ontwikkeld?

Vijf thema's voor de ontwikkeling van een 'gezonde identiteit'

Dat is nou precies een van de thema's die van belang is om een gezonde, levendige identiteit te ontwikkelen," zegt Heller op mijn korte persoonlijke geschiedenis: "Autonomie. In de psychologie en spiritualiteit is er veel aandacht voor verbinding. Maar afscheiding is net zo essentieel. Dat begint eigenlijk al bij de geboorte, als de navelstreng wordt doorgeknipt. Als ouder moet je dat proces gradueel opvoeren, steeds een beetje meer loslaten. Dat is zo complex en moeilijk, weet ik zelf als ouder. Maar ook zo essentieel."

Autonomie en verbinding zijn dus belangrijke thema's. Maar ook inleving. Dat er aandacht is voor onze verlangens, gedachten en emoties. Dat we als kind geen verlengstuk worden van onze ouders, om hun verloren dromen alsnog waar te maken, zet Heller uiteen. "Denk aan de football dad," illustreert hij met een knipoog. Het cliché doemt voor me op: de vader die langs de lijn schreeuwend zijn zoon aanmoedigt, om waar te maken wat hij graag zelf had willen worden. Vertrouwen is een ander belangrijk thema, dat te maken heeft veiligheid. "Relaties kunnen aangaan zonder afhankelijkheid. Veel relaties hebben een onevenwichtige machtsdynamiek, waarin een subtiele afhankelijkheid gecreëerd wordt. Dat gaat uiteindelijk altijd onveilig voelen."

Het vijfde thema is intimiteit. "Kun je liefhebben zonder allerlei voorwaarden te hebben? Niet meteen met een eisenpakket komen, maar dat je liefde kunt onderzoeken en kunt laten groeien. We zijn zo opgegroeid met romantische archetypen, dat het soms lastig is voor onszelf uit te maken wat voor ons liefde is, liefdevol is. Dat kan soms flink afwijken van het plaatje dat geschetst wordt."

Als er op een van die thema's iets niet helemaal lekker gaat, dan werkt door in ons volwassen leven. Dat heet ontwikkelingstrauma. Heller is het met me eens dat het begrip trauma een zware lading heeft gekregen. Maar toch is dat wel wat het is; gebeurtenissen die in ons verdere leven op een destructievere manier blijven doorwerken. We kunnen volgens Heller op 2 manieren omgaan met trauma: vanuit schaamte of vanuit trots. Bij schaamte maak je je kleiner. Als er bijvoorbeeld sprake is geweest van weinig inleving, dan ga je vanuit schaamte denken dat jouw verlangens, emoties en gedachten er niet toe doen. Je bent met je aandacht voortdurend bij een ander. Als er sprake is van trots, ga je jouw verlangens en gedachten juist heel belangrijk maken. Zo zijn er op elke van de vijf thema's twee verschillende strategieën.

Heller: "Veel mensen die in coaching of in de hulpverlening zitten, hebben te maken gehad met weinig inleving tijdens hun jeugd. Heel vaak zijn het mensen die voor hun ouders, broers en/ of zusters hebben moeten zorgen. Ze zijn niet in touch met hun eigen verlangens. Als je dat lang genoeg doet, brand je op. Als je een compulsieve care taker bent, dan neem je deel in je eigen re-enactment. De mensen die je probeert te helpen, trek je je eigen onverwerkte verhaal in. Het draait niet langer om diegene die begeleid wordt maar ook en vooral om de begeleider. Dat betekent niet dat de hulp die geboden is niet effectief kan zijn, maar de kans op een geslaagde begeleiding wordt wel drastisch verkleind."

De taco's worden gebracht. Ik vraag of hij eerst wil eten en dan wil verder praten. Eerst eten, zegt hij, maar hij heeft nog geen hap op, of ons gesprek gaat verder. Over het boek dat hij nu aan het afronden is.

Schaamte

Schaamte is het hoofdthema van Heller's laatste boek. Waar schuld te maken heeft met het gevoel iets slechts te hebben gedaan in de buitenwereld, is schaamte het gevoel dat je slecht bent vanbinnen. De grondslag daarvan ligt volgens Heller in onze jeugd en zorgt voor veel problemen in ons latere leven. "Een kind kan zichzelf niet als een goed persoon zien in een slechte situatie. Hij betrekt het slechte op zichzelf. Hij identificeert zich met de situatie." Schaamte is volgens Heller niet alleen mentaal maar is ook fysiek: "Je hebt het gevoel dat je niet slim genoeg bent, niet mooi genoeg, dat er iets niet aan je klopt. Ik laat als therapeut altijd eerst weten dat ik niet zal oordelen, dat ik begrijp dat het oordeel dat iemand over zichzelf heeft voortkomt uit een overlevingsstrategie. En dan begint het onderzoek. Het heeft geen zin iemand die zich schaamt te vertellen dat hij wel mooi of slim is. Dat werkt eerder averechts; de ander voelt zich dan niet gehoord. Compassie wel, aanwezig zijn, het lichaam goed kunnen lezen, terwijl je met iemand bezig bent, en de principes kennen die bijdragen aan een gezonde identiteit om de verstoring daarvan."

Robin geeft aan dat er een gevoel van schaamte haar overkomt als ze presentaties moet geven.

Robin: "Mijn keel knijpt dan dicht, ik kan geen samenhangend verhaal meer maken. Alsof ik mijn hoofd niet meer in kan. Het liefst wil ik dan wegrennen."

Heller: 'Public speaking is nummer 1 onder de angsten."

Robin: "Hoe zou jij dat aanpakken, als ik nu met dit probleem bij jou kom."

Heller: "Ik zou zeggen dat ik hier niet ben om je te veroordelen. Het heeft ook geen zin om tegen je tegen te zeggen dat je angsten geen grond hebben. Dat het alleen maar in je hoofd zit. Ik zou je begeleiden om te onderzoeken wat die angst is."

Robin: "Door me naar die angst te begeleiden?"

Heller: "Nee, dat zou een grote fout zijn. Dan zou ik de angst alleen maar uitvergroten."

Robin: "Ik heb het gevoel dat er iets anders onder de angst zit. Verdriet."

Heller: "Ik zie het. Het is helemaal welkom, ook op deze plek."

Robin, half vragend: "Ja..."

Heller: "Soms grijpen we naar emoties die we heel goed kennen om te ontsnappen aan emoties waar we minder bekend mee zijn. De emoties waar we vaak in terugvallen noem ik default emotions. Ze kunnen ons weghouden van primary emotions. Herken je dat?"

Robin: (begint te lachen): "Ja, dat heken ik zeker."

Heller laat een lange stilte vallen, dan: "Wat gebeurt er nu in je lichaam?"

Robin: "Door de herkenning van wat je net zei, trok het verdriet weg. Ik voel een opluchting."

Heller: "Er is charge." Robin krijgt meer kleur op haar gezicht, haar schouders zakken.

De taco's worden afgeruimd, ze zijn nog niet half opgegeten. We worden verzocht te vertrekken, er staan andere mensen klaar voor ons tafeltje. Heller excuseert zich dat het hierbij moet blijven. Terwijl we opstaan zegt hij dat er situaties zijn geweest in het verleden die ons geraakt hebben: "De strategieën die we toen hanteerden om ons staande te houden zitten nu juist in de weg. Je moet het zelf-organiserende principe van het lichaam activeren om die strategieën te transformeren. Als begeleider hoef je de puzzel niet te leggen, aanwezig zijn, goed kunnen observeren, je eigen triggers kennen zodat er geen projectie plaatsvindt, en vooral teder zijn."

Een paar minuten later zitten Robin en ik in onze huurauto en even later staan we vast op een van de dichtgeslipte avenues van LA. Maar wat dondert het: de tijd ligt weer open.